Joanna Talma: Opinia o podręczniku dr Marii Wacholc pt. Solfeż elementarny cz. I – III dla klasy I, II i III szkoły muzycznej I stopnia

Prof. dr hab. Maria Piotrowska (28 lutego 2000 r.): Opinia o przygotowanym do druku projekcie podręcznika pt. „Solfeż elementarny” dr Marii Wacholc

Joanna Talma: Opinia o podręczniku dr Marii Wacholc pt. Solfeż elementarny cz. I – III dla klasy I, II i III szkoły muzycznej I stopnia

Solfeż elementarny dr Marii Wacholc to nowy podręcznik do kształcenia słuchu dla 6-letniej szkoły muzycznej I stopnia, przygotowywany obecnie do druku przez wydawnictwo TRIANGIEL. Podręcznik ten składać się będzie z sześciu zeszytów w formacie A-4, obejmujących około 60 stron, przeznaczonych dla poszczególnych klas. Przedstawione do zaopiniowania trzy pierwsze zeszyty przeznaczone są dla klasy I, II i III.
Nowy podręcznik solfeżu dla szkół muzycznych I stopnia jest od dawna oczekiwany przez pedagogów kształcenia słuchu, bowiem używany powszechnie Mały solfeż Józefa K. Lasockiego, wydawany bez zmian i uzupełnień od 1951 roku, nie spełnia wymogów współczesnej pedagogiki muzycznej. Ponadto nie uwzględnia on twórczości muzycznej powstałej w całym ostatnim półwieczu, a tym samym nie przygotowuje uczniów do jej percepcji i wykonawstwa.
Dr Maria Wacholc, wieloletni pedagog kształcenia słuchu w szkolnictwie muzycznym różnych szczebli, autorka stosowanego obecnie podręcznika „Czytanie nut głosem”, swój nowy podręcznik skonstruowała w taki sposób, aby umożliwił on uczniom osiągnięcie różnorodnych umiejętności w zakresie czytania nut głosem, a jednocześnie spełniał wiele innych zadań wyznaczonych przedmiotowi kształcenie słuchu. Wśród tych zadań ważne miejsce zajmuje kształcenie wrażliwości słuchowej na poszczególne cechy dźwięku i elementy dzieła muzycznego, praktyczne opanowanie wiadomości z zakresu teorii muzyki, a także poznawanie twórczości muzycznej z różnych epok oraz muzyki ludowej polskiej i obcej.
Dla osiągnięcia tych celów autorka posłużyła się różnymi rodzajami ćwiczeń, stosując wiele z nich już w klasie pierwszej. Obok tradycyjnie stosowanych na lekcjach kształcenia słuchu 1- i 2-głosowych ćwiczeń melodycznych i rytmicznych, kanonów czy piosenek z akompaniamentem fortepianu, w Solfeżu elementarnym znajdują się ćwiczenia, w których uczniowie śpiewają jeden głos, podczas gdy nauczyciel gra na fortepianie drugi głos, bądź towarzyszenie harmoniczne (zapisane na jednej pięciolinii), lub akompaniament fortepianu (zapisany na dwóch pięcioliniach). Są w nim także ćwiczenia melodyczno-rytmiczne, ćwiczenia melodyczne z dodanym ostinatem rytmicznym lub dwugłosowym kanonem rytmicznym. W podręczniku dla klasy pierwszej znaleźć można 7 rodzajów ćwiczeń, dla klasy drugiej 10, dla trzeciej 11.
Materiał ćwiczeniowy zawarty w poszczególnych częściach podręcznika podzielony jest na rozdziały, z których każdy wprowadza nowe zagadnienia. Zostały one wyszczególnione w nagłówku każdego z nich. Dobór tych zagadnień został opracowany w oparciu o program nauczania przedmiotu: Umuzykalnienie i rytmika (Warszawa 1976) oraz Minimum programowe z zakresu kształcenia słuchu w szkole muzycznej I stopnia (Dziennik Urzędowy MKiS Nr 6/94).
W każdym rozdziale zamieszczone zostały różne rodzaje ćwiczeń. Ich wspólną cechą jest zasygnalizowany w nagłówku rozdziału problem. W Solfeżu elementarnym poszczególne rodzaje ćwiczeń nie zostały więc zamieszczone w odrębnych rozdziałach, tak jak to jest w przeznaczonym dla szkół muzycznych II stopnia podręczniku Czytanie nut głosem, ale znajdują się obok siebie, przyczyniając się znacznie do urozmaicenia stosowanego na lekcjach materiału dydaktycznego, ułatwiając nauczycielowi jego dobór.
Materiał ćwiczeniowy w poszczególnych rozdziałach podręczników dla klasy I, II i III obejmuje ćwiczenia solfeżowe napisane specjalnie dla celów dydaktycznych oraz dobrane odpowiednio do możliwości percepcyjnych uczniów pieśni ludowe, piosenki dziecięce, pieśni popularne (m.in. pieśni patriotyczne, narodowe, żołnierskie, kolędy), przede wszystkim zaś oryginalne utwory lub ich fragmenty zaczerpnięte z twórczości kompozytorów różnych epok i przeznaczone na różny aparat wykonawczy. Oryginalne utwory z literatury muzycznej zajmują w podręczniku ważne miejsce, umożliwiając nauczycielowi korelację kształcenia słuchu z innymi przedmiotami nauczania w szkole muzycznej I stopnia. Wyszukanie utworów twórców znanych z nazwiska ułatwi nauczycielowi zamieszczony na końcu każdego tomu indeks kompozytorów, zawierający obok nazwisk numery ćwiczeń. Indeks ten wydłuża się w poszczególnych klasach; w klasie III obejmuje około 40 nazwisk.
Każdy z trzech omawianych zeszytów Solfeżu elementarnego, przeznaczonych dla klasy I, II i III, zawiera wstęp Od autora. Nauczyciel znajdzie w nim najistotniejsze założenia metodyczne podręcznika oraz uwagi dotyczące sposobów realizacji zamieszczonych w nim ćwiczeń.
Na szczególną uwagę w Solfeżu elementarnym zasługują zaproponowane przez autorkę sposoby śpiewania ćwiczeń bez znajomości interwałów, a także ćwiczenia kształcące słyszenie polifoniczne.
Podręcznik dr Marii Wacholc, będący rezultatem jej wieloletnich doświadczeń w nauczaniu solfeżu, a także w opracowywaniu podręczników muzycznych, ma liczne walory praktyczne. Warto zwrócić uwagę na rozdziały pierwsze w podręcznikach dla klasy II i III, stanowiące przegląd przerobionych wcześniej zagadnień. Rozdział ten może być szczególnie przydatny w pracy z klasami, w których znalazły się dzieci z różnym przygotowaniem, mające zaległości w nauce.
Rozkład materiału w podręcznikach dla poszczególnych klas umożliwia inne wykorzystanie ich w pracy z grupami dzieci bardzo uzdolnionych, inne zaś z grupami dzieci uczących się wolniej. Umożliwiają to końcowe rozdziały w poszczególnych podręcznikach, poświęcone zagadnieniom interwałowym. Rozdziały te nie wprowadzają nowych zagadnień, a zamieszczone w nich ćwiczenia mają jedynie dopomóc uczniom osiągnąć większą sprawność w intonowaniu określonych interwałów. Ze względu na fakt, że praca nad interwałami trwa przez cały rok szkolny, te „dodatkowe” rozdziały w grupach słabszych mogą być opuszczone.
Przedstawione do zaopiniowania trzy zeszyty podręcznika dr Marii Wacholc pt. Solfeż elementarny dla klasy I, II oraz III opracowane zostały przez autorkę z ogromną rzetelnością, bezbłędnie pod względem merytorycznym, ze znajomością metodycznych problemów kształcenia słuchu w szkole muzycznej I stopnia. Podręczniki te umożliwią z pewnością systematyczne i wszechstronne kształcenie umiejętności solfeżowych uczniów oraz rozwój ich zdolności muzycznych, i to w sposób nowoczesny a zarazem przystępny.
Uważam, że każdy z trzech omówionych wyżej zeszytów Solfeżu elementarnego, może być zalecony do użytku szkolnego i to nie tylko jako książka pomocnicza, lecz jako podręcznik do przedmiotu kształcenie słuchu dla klasy I, II i III szkół muzycznych I stopnia (cyklu 6-letniego).
Byłoby wskazane, aby autorka przygotowała analogiczny podręcznik dla 4-letniego cyklu nauczania, prowadzonego w wielu szkołach muzycznych I stopnia w Polsce.

Joanna Talma

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Prof. dr hab. Maria Piotrowska (28 lutego 2000 r.): Opinia o przygotowanym do druku projekcie podręcznika pt. „Solfeż elementarny” dr Marii Wacholc

Rzeczą powszechnie wiadomą jest brak na polskim rynku księgarskim podręczników do użytku szkolnictwa muzycznego. Brak ten szczególnie dotkliwie daje o sobie znać w zakresie przedmiotów mających wdrażać ucznia w elementarne prawa i reguły języka muzycznego, którym będzie się on posługiwał jako muzyk w swojej codziennej praktyce wykonawczej. Jednym z takich przedmiotów jest metodyczne kształcenie słuchu w szkołach muzycznych I stopnia. Do dziś wykładowcy posługują się tutaj podręcznikiem J.K. Lasockiego, mającym swe duże zalety, jednak zdecydowanie już przestarzałym, nie uwzględniającym w materiale przykładowym muzyki ostatniego półwiecza. Nic więc dziwnego, że w księgarniach muzycznych pytania o nowy solfeż powtarzają się coraz częściej.
W tej sytuacji z prawdziwym uznaniem należy powitać przygotowany do druku przez dr Marię Wacholc „Solfeż elementarny” – w założeniu autorki podręcznik przeznaczony dla poszczególnych klas działu dziecięcego szkoły muzycznej I stopnia i tym samym zaplanowany jako całość 6-częściowa. Na razie autorka proponuje wydawcy trzy gotowe części tej pracy w postaci trzech odrębnych zeszytów: dla klasy I, II i III. W przygotowaniu pozostają trzy części dalsze.
Ćwiczenia zawarte w projekcie dr M. Wacholc uczą czytania nut głosem, jednak proponowane przez autorkę formy pracy z uczniem są zróżnicowane, uwzględniające nie tylko kształcenie umiejętności intonacyjnych, lecz także rozumienie i odtwarzanie układów rytmicznych, elementarne próby wykonawstwa zespołowego (np. ćwiczenia przeznaczone do śpiewu dwugłosowego), umiejętność korelowania śpiewanej melodii z akompaniamentem fortepianowym o różnym stopniu trudności. Koncepcja pracy zbudowana jest na systemie funkcyjnym dur moll: materiał ćwiczeniowy tylko w wyjątkowych wypadkach wykracza poza jego zakres, nie stawiając wszakże przed uczniem trudności, których jego aktualna wiedza nie mogłaby pokonać. Drugą istotną zasadą przyjętą przez autorkę w jej systemie kształcenia słuchu jest metoda absolutna. Każda z trzech części proponowanej do druku pracy podzielona jest na rozdziały, których kluczowe zagadnienia anonsuje tytuł. I tak zawierająca 155 ćwiczeń część I mieści w sobie problemy następujące: I – Gama C-dur, Klucz wiolinowy, Takt 2/4, Cwierćnuta i półnuta, Pauza ćwierćnutowa; II – Takt 3/4, Znak repetycji, Da capo al Fine; III – Takt 4/4, Cała nuta, Pauza półnutowa i całonutowa. Fermata; IV – Półnuta z kropką. Przedłużanie wartości nut za pomocą łuku; V – Ósemki, pauza ósemkowa; VI – Ćwierćnuta z kropką, I i II volta; VII – Znaki chromatyczne: krzyżyk, bemol, kasownik; VIII – Trójdźwięk toniczny, Tercja, kwinta i oktawa na I stopniu gamy. – Część II (I38 ćwiczeń) mieści w sobie 11 rozdziałów, których zawartość to: I – Przegląd zagadnień z zakresu klasy I; II – Szesnastki, Legato i staccato; III –Tonacja G-dur; IV – Grupy rytmiczne: ósemka-dwie szesnastki i dwie szesnastki-ósemka; V – Tonacja F-dur, VI – Grupa rytmiczna: ósemka z kropką-szesnastka; VII – Tonacja D-dur; VIII – Triola; IX – Tercje; X – Kwarty; XI – Kwinty. – Wreszcie część III (155 ćwiczeń) ujmuje w trzynastu rozdziałach materiał następujący: I – Przegląd zagadnień z zakresu klas I–II; II – Przedtakt; III – Tonacja a-moll; IV – Takt 3/8; V – Tonacja d-moll; VI – Takt 6/8; VII – Synkopy; VIII – Tonacja e-moll; IX – Sekundy; X – Tercje; XI – Kwarty; XII – Kwinty; XIII – Oktawy. Taki zestaw treści czyni wrażenie przemyślanego, starannie skonstruowanego fundamentu dla zagadnień trudniejszych, które będą przerabiane w klasach następnych. Bliższe zapoznanie się z treścią podręcznika wrażenie takie potwierdza, ćwiczenia krótkie i niemęczące dzięki swej różnorodności gwarantują należyte słuchowe i intelektualne opanowanie przez uczniów podstawowych zagadnień melodycznych, rytmicznych, a nawet harmonicznych (śpiewanie rozłożonych trójdźwięków, utrwalanie interwałów na I stopniu gamy decydujących o tonacji i trybie – kwint, kwart i tercji, w coraz to trudniejszych konfiguracjach rytmicznych, od klasy I do III). Doskonała harmonizacja gam sprzyja również stabilizowaniu się poczucia tonalnego. Ale, jak już wspomniano, wszechstronność kształcenia zapewniona jest nie tylko przez odmienności strukturalne poszczególnych ćwiczeń (wszystkie zresztą nadają się zarówno do śpiewania, jak i do wykorzystywania ich w dyktandach), lecz także przez urozmaicenie pomysłów wykonawczych. Są w podręczniku ćwiczenia 1-głosowe, są przeznaczone do śpiewania w 2-głosie (w tym – kanony), do klaskania (wystukiwania) w układach mono- lub polirytmicznych, do śpiewania wraz z klaskaniem, do śpiewania z towarzyszeniem fortepianu z użyciem solmizacji, nazw literowych bądź tekstu słownego. Wreszcie dalsze zróżnicowanie zaznacza się w proweniencji materiału przykładowego. Autorka zestawiła w podręczniku ćwiczenia własne, piosenki ludowe i popularne (kolędy, piosenki patriotyczne), dziecięce piosenki popularne oraz artystyczne na głos z fortepianem (Noskowski), także piosenki ludowe i dziecięce w artystycznym opracowaniu (nowoczesne akompaniamenty fortepianowe), wreszcie łatwe utwory fortepianowe twórców dawnych i współczesnych z wyraźnie wyodrębnionym głosem melodycznym (tańce, etiudy). Doskonałym ćwiczeniem na przygotowanie ucznia do opanowania struktur trudniejszych są fragmenty Mikrokosmosu Bartóka, gdzie śpiewający wychodzi poza obszar stabilności tonalnej dur moll, kształcąc zarazem swą wrażliwość muzyczną na tych małych arcydziełkach prostoty i oryginalności. Ogółem podręcznik wykorzystuje melodie, opracowania, bądź całe utwory 37 autorów, w tym m.in. Malawskiego, Twardowskiego, Mozarta, Telemanna, Haydna. Wszystko wskazuje na to, że tak edukowany uczeń wraz z ukończeniem III klasy uczyni w dziedzinie kształcenia słuchu ogromny krok naprzód.
Należy też podkreślić z uznaniem, że autorka przygotowując swą publikację miała na uwadze nie tylko względy merytoryczne, lecz również praktyczne, oraz, że przystąpiła do pracy z gotową koncepcją całości. Godne pochwały jest przeznaczenie dla każdej klasy odrębnego zeszytu – w ten sposób zakres materiału dla każdej klasy zostaje jasno określony, uczeń co roku cieszy się nowym zeszytem, a ciężar fizyczny i cena podręcznika rozłożą się na sześć lat. Niemałe znaczenie ma też staranna redakcja przygotowanych tomików: plastyczny rozkład ćwiczeń, „ikonki” wskazujące na sposób wykonania, obecność jasno napisanego Wstępu w każdym zeszycie, niezaniedbanie adnotacji komentujących, a nawet indeksu kompozytorów.
W omówionej wyżej pracy daje o sobie znać doświadczenie autorki; dr Maria Wacholc jest znanym i wysoko cenionym wykładowcą solfeżu w Akademii Muzycznej w Warszawie, autorką 3-częściowego podręcznika dla średnich szkół muzycznych pt. Czytanie nut głosem (PWM, 1992-1994; część I wznowiona 1997). To doświadczenie, inwencja i rzetelny trud nadały charakter podręcznikowy jej Solfeżowi Elementarnemu, który gorąco rekomenduję do druku. Uważam, że omówione w niniejszej recenzji trzy części pracy dr Marii Wacholc w pełni zasługują na to, by nadać im klauzulę „zatwierdzono do użytku szkolnego” jako podręczniki dla klasy I, II i III w 6-letniej szkole muzycznej I stopnia.

dr hab. Maria Piotrowska
(Prof. nadzw. AMFC, obecnie KUL)

Warszawa, 28 lutego 2000 roku